Verschil normen en waarden

Veel mensen gebruiken de begrippen normen en waarden zonder dat ze het verschil tussen "normen" en "waarden" precies kunnen aangeven. Normen en waarden zijn voor hen hetzelfde of worden als een logische twee-eenheid gezien. Normen en waarden worden zonder verder na te denken met elkaar verbonden. Zo bepleitte (nu oud) minister-president Balkenende meerdere keren voor meer normen en waarden. Maar kan dat wel? Kun je wel voor meer normen en waarden bepleiten? Is er geen verschil? Dat is er zeker wel. In deze posting zal ik dit verschil tussen de begrippen normen en waarden eens uitleggen.

Uitleg begrippen normen en waarden
Maar wat betekenen de begrippen "normen" en "waarden" precies, zul je je misschien afvragen. Een waarde is een betekenisgevend ideaal; een overtuiging over wat nagestreefd wordt of zou moeten worden (bijvoorbeeld ter uitoefening van een bepaalde professie als advocaat of arts of meer in het algemeen wat een leven tot een goed leven maakt). Dit klinkt lastig maar waarden moet je zien als iets (abstracts) dat we belangrijk vinden. Een waarde wordt vaak omschreven in één woord. Bekende waarden zijn: vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid, solidariteit, respect en tolerantie (zie deze lijst met waarden).

Normen zijn vervolgens gedragsregels. Normen zijn dus concrete regels waar je de ander (of jezelf) op kunt afrekenen. Veel van deze normen zijn vastgelegd in wet- en regelgeving. Bijvoorbeeld dat je de ander niet mag vermoorden (artikel 289 Wetboek van Strafrecht).

Waar waarden abstract zijn, zijn normen dus een stuk concreter.

Verschil tussen normen en waarden

Het verschil tussen waarden en normen kan vervolgens het beste als volgt inzichtelijk worden gemaakt.

Waarde

↓

↓

Normen

Zoals je uit het schema kunt aflezen, zijn normen afgeleid uit waarden. Waarden leiden dus tot specifieke normen. Bepaalde waarden worden als waardevol beschouwd - de naam zegt het al - en worden geconcretiseerd in normen. Dus waarden gaan eigenlijk vooraf aan normen. Om dit verschil en deze relatie te benadrukken zou het eigenlijk ook beter zijn om te spreken van "waarden en normen" in plaats van "normen en waarden"*. 

Voorbeelden normen en waarden

Om het verschil nader te duiden, volgt hier een een aantal eenvoudige voorbeelden:

Voorbeeld 1 Normen en waarden

Waarde: Veiligheid.

Norm: Iedereen die een bouwplaats betreedt, moet een helm dragen

Voorbeeld 2 Normen en waarden

Waarde: Privacy

Norm: U wordt verzocht afstand te houden op uw voorganger (bij een balie bij een bank bijvoorbeeld)

Invulling normen en waarden

Welke normen afgeleid worden uit waarden verschilt per samenleving. Wel vinden veel mensen dezelfde waarden belangrijk. Iedereen vindt vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid et cetera belangrijk. Je ziet enkel 

• Verschil in welke waarden we belangrijker vinden (bij bijvoorbeeld morele dilemma's tussen vrijheid en veiligheid);
• Hoe een waarde geconcretiseerd wordt in een norm.

Het laatste vraagt om een toelichting. Dit kan het beste met een voorbeeld van een invulling van een norm uit een geheel andere samenleving:

Toen Europese ontdekkingreizigers in de zeventiende eeuw de Hudson Bay (Noord Canada) inzeilden, ontdekten ze een volk waarbij ouderen – net als veel ouderen in onze samenleving – welwillend waren richting hun kinderen. Deze welwillendheid (waarde) had zich in die samenleving echter geconcretiseerd in de norm dat de kinderen de ouderen actief mochten ombrengen als de oudere een bepaalde leeftijd had bereikt. De kinderen groeven hiervoor eerst een gat voor de oudere. Vervolgens dronken de ouderen en de jongeren een drankje en rookten de pijp. Als de oudere er klaar voor was, werd hij of zij vervolgens door een kind omgebracht en in het graf gelegd. Ouders hadden hier dus geen moeite mee: de norm volgde logisch uit hun welwillendheid. Dit was de enige manier voor een stam om met beperkte middelen om te gaan. Doodgaan in het belang van de groep werd gezien als een eervol einde van het leven.

Omdat normen afgeleid zijn uit waarden kan uit een waarde vervolgens meerdere van elkaar verschillende normen afgeleid worden. Uit de waarde veiligheid zijn bijvoorbeeld veel verkeersregels afgeleid maar ook de regel (dus norm) dat je bij brand zo snel als het kan een pand verlaat en elkaar ontmoet op een afgesproken plek. Je mag hierbij niet de lift gebruiken maar gebruiken maken van de trap. Deze norm is er dus niet omdat dit beter zou zijn voor je conditie (waarde = gezondheid) of omdat dit beter is voor het milieu (waarde = milieubehoud) of omdat je dan lekker kunt gaan praten op een afgesproken plek (waarde = gezelligheid) maar enkel in verband met de waarde veiligheid.

Tot slot nog het volgende. Niet alleen de invulling van de normen en waarden per samenleving kan verschillen maar ook bijvoorbeeld in organisaties of beroepsgroep. Een voorbeeld om dit te verduidelijken:

De meeste advocatenkantoren zien wel in dat ze klantvriendelijk (waarde = klantvriendelijkheid) moeten zijn. Maar hoe concretiseer je dit nu? Dit kan weer op verschillende manieren. Een aantal kantoren kiest er bijvoorbeeld voor om gratis inloopspreekuren te organiseren en leggen dit via normen op aan medewerkers (norm: onze advocaten moeten twee uur in de week open staan om klanten te ontvangen). Andere kantoren kiezen ervoor om de mogelijkheid aan te bieden dat er avondafspraken kunnen worden gemaakt. De norm is dan: onze advocaten moeten op één dag in de week tevens in de avond aanwezig zijn.

Vragen of opmerkingen, aanvullingen op wat normen en waarden zijn? Welkom!

____________

* Terzijde, maar volgens sommige mensen wordt er zoveel gesproken over normen en waarden dat je beter kunt spreken van "wormen en maden". Alle discussies over normen en waarden zijn volgens hen zinloos. Het zijn wormen en maden.